Prawo Mojżeszowe i rabiniczne: rys historyczny, wybrane działy
Podrozdział
ten chciałbym poświęcić rozwojowi prawa obowiązującego religijnych żydów na
świecie. Uważam bowiem, że bez nakreślenia głównych trendów i tła historycznego
zmieniających się epok obraz kaszrutu będzie niepełny. Niestety, niepełnym
będzie także obraz prawa rabinicznego i jego zmian w czasie. Oczywiste zmiany,
wprowadzone zwłaszcza po roku 1948, tj. od utworzenia Państwa Izrael, zostały
tu niestety z konieczności pominięte. Przyznam z bólem, iż nie znalazłem na ten
temat zadowalających materiałów. Wystarczy spojrzeć na daty dostępnych pozycji
bibliograficznych, a stanie się jasne, dlaczego mało jest w tej pracy odniesień
do teraźniejszości. Chciałbym jednak podkreślić iż -moim zdaniem- historia
kaszrutu nie rozgrywała się we współczesności, lecz u zarania dziewiętnastego wieku. Wtedy to bowiem nastąpiły wielkie przełomy w dziejach
krajów. To waśnie ich skutkiem zaczęto do praw wynikających z Tory podchodzić
bardziej refleksyjnie. Społeczności żydowskie, choć niekiedy żyły w izolacji,
to jednak obserwowały otaczający je świat i co krok świat ten wprawiał ich w
zakłopotanie. Nie rozumieli go. To zaś, co ich ojcom i „ojcom ich ojców”
wystarczało aby żyć w świętości nakazanej przez Pana, dziś przestało
wystarczać. Lokalne społeczności skupiały się w wierze wokół rabbich,
rozrzuconych po świecie pośród swego ludu, aby im duchowo przewodzić i
wyjaśniać Prawo.
Wielu z nich uznawano powszechnie za wielkie talmudyczne
autorytety i szczególnie uważnie słuchano. Jednak nawet ich, a rzec by można:
szczególnie ich - nachodziły refleksje i co pewien czas zabierali głos na forum
ponad-lokalnym. Swą pracą, wnosili wielki wkład w ten obraz prawa Izraela, jaki
znany jest dziś. Chciałbym, w miarę skromnych możliwości, przedstawić sylwetki
i główne tezy kilku szczególnie zasłużonych przywódców duchowych narodu
żydowskiego. Często były to postaci bardzo kontrowersyjne dla ogółu, czasem
dopiero po wielu latach uznano ich wkład w doniosłe dzieło reformowania
judaizmu, które to zadanie osobiście odbieram jako konieczność sprostania
wyzwaniom rzucanym przez dzieje tego świata. Na pewno, tu biję się w piersi,
nie wymieniłem wszystkich najważniejszych, być może, czyimś zdaniem, umieściłem
kogoś niezasłużenie zbyt wysoko. Po zapoznaniu z
kluczowymi postaciami dla obecnego kształtu kaszrutu, zaprezentuję pokrótce
główne nurty żydostwa z świecie. Jest to mym zdaniem rzecz o tyle istotne, że
daje niejakie pojęcie o stopniu integracji diaspory żydowskiej.
Prawa pokarmowe są przez żydów
uznawane za dary o boskim pochodzeniu. Ich odrzucenie jest dla tradycyjnego
judaizmu równoznaczne z odrzuceniem wiary w uwolnienie Izraela od Egiptu. Już
od czasów Machabeusza za jedzenie
mięsa świńskiego karano jak za apostazę. Mędrcy i myśliciele starożytni
stwierdzili, iż spożywanie pokarmów
niekoszernych jest szkodliwe dla duszy żyda, nawet gdy stało się to
niechcący. Grzech wchłonięty przez ciało miał mieć daleko gorsze skutki niźli
dokonany rękoma, bowiem ten ostatni jest natury zewnętrznej. Nawet gdy zdarzała się konieczność zatrudnienia
nieżydowskiej mamki dla żydowskiego niemowlęcia, dbać należało, aby i ona
odżywiała się wyłącznie koszernym
pożywieniem.
Nieodparcie, w miarę zagłębiania się w tematykę koszerności, nasuwa mi się
hipoteza zakładająca higieniczno-dietetyczny
wydźwięk koszerności: objawienie Mojżeszowi zasad kaszrutu miało jak
mi się zdaje na celu higieniczne (mikrobiologiczne) i żywieniowe bezpieczeństwo
Izraela przez następne tysiąclecia. Było to konieczne dla społeczności nie
wyposażonej w skuteczną, nowoczesną wiedzę medyczną. Aby Izrael mógł przetrwać,
panować i „czynić sobie ziemię poddaną”, zostawiono mu po wieczne czasy
Przykazania, by żył w świętości i dochowywał kaszrutu.
Dziś
można właściwie stwierdzić, że znamy większość pobudek przedstawionych w formie
nakazów i zakazów kaszrutu. Nauka
dzisiejszej doby, choć nadal w stopniu ograniczonym, to jednak coraz
skuteczniej potrafi nazywać zagrożenia oraz usuwać je. Postęp związany z
alternatywnymi metodami osiągania celów kaszrutu był, moim zdaniem, jednym z
głównych powodów częstego odchodzenia od ścisłych reguł. „Dlaczego nie jeść
mięsa takiego a takiego, skoro możemy pozbawić go bakteryj chorobotwórczych,
którym na pewno nie byłby w stanie podołać żaden człowiek w czasach
biblijnych?” Pomimo jednak osiągnięć nauki na sposoby odmienne od biblijnych,
nauki zajmujące się higieną czy żywieniem ludzi nie znajdą wielu zastrzeżeń (o ile jakieś w ogóle) co do zakonów
zawartych w Torze.
Wielu ludzi
dostrzega w koszerności zagadnienie kompleksowe o starodawnym pochodzeniu
biblijnym, ergo niezmiennym w czasie.
Jest to jednak spojrzenie niezgodne z rzeczywistym stanem kaszrutu. Nie
istnieją w nim bowiem dogmaty nie podlegające wpływowi czasów, w których
przyszło żyć człowiekowi dzisiaj. Jak się za chwilę Państwo przekonacie, tylko Duch Prawa pozostał właściwie niezmienny.
Tak jak dawniej, tak i dziś, istnieje ogromna różnorodność opinij na temat
kształtu i standardu kaszrutu. Niemal każdy rabin ma swoje zdanie, które
sukcesywnie wdraża poprzez pouczanie pytających, skonfundowanych
współwyznawców. Bywa, że jedna
organizacja inspekcyjna przechwytuje klientów od drugiej. Nie stworzono
obowiązującego dziś uniwersalnego zbioru standardowych praw - wytycznych dla
np. przemysłu rolno-spożywczego. Czasem z zażenowaniem spotykane są sytuacje
nie umotywowanego przez halaha
(rabiniczną interpretację Prawa) akceptowania albo odrzucania przez
nadzorujących rabinów określonych praktyk w zakładach wytwarzających żywność. W
zasadzie jest rzeczą logiczną oczekiwanie, że wszystkie wytwórnie produkujące w
ramach określonej branży spożywczej winny spełniać dokładnie te same wymogi.
Wielką
pomocą są dostępne dziś w świecie liczne publikacje. Wiele pism poświęconych
przeróżnym aspektom judaizmu czy technologii żywności niesie ze sobą
interesujące dane o nowych rozwiązaniach i prawnej interpretacji tego czy
innego problemu. Wydaje mi się, że najpełniejszy obraz przedstawia sobą
specjalistyczne pismo The Kashrus Magazine, publikowane pod redakcją rabina Josefa Winklera przez
ortodoksyjnych żydów na Brooklynie w Nowym Jorku. Sądząc po zawartości,
prezentowane jest tam tradycyjne - ortodoksyjne podejście do praw
żywnościowych; w oparciu zarówno o tradycje aszkenazyjską i sefardyjską, jak i
nowoczesną technologię rolno-spożywczą oraz legislacje narodowe (głównie USA,
rzecz jasna).
Dzisiejszy
poziom rozwoju technologii i wymiany informacji stworzył szereg wyzwań, ale i
sposobności ku lepszemu i powszechniejszemu egzekwowaniu zasad Prawa podanych w
Torze. Jest to bardzo ważne dla rabinów i maszgiczim,
gdyż winni z racji wykonywanej usługi stale się uczyć i poznawać w nowe
techniki, metody obróbki i surowce. Oto sugeruje się stworzenie laboratoriów
analitycznych kaszrutu, ogólnokrajowych i ponad granicami rozciągających się,
komputerowej sieci informacyjnej, baz danych, komputerowego systemu
porządkującego dostęp do informacji, ujednolicającego standardy nadzoru, sprawowania tegoż (także ONLINE), przesyłania informacyj i ciągłego uaktualniania wiedzy o koszerności. Wszystko
w zasięgu ręki tych, którym sprawa koszerności pożywienia nie jest obojętna.
Ho! ho!
Rozbrykałem się trochę! Komputery,
sieci i inne dziwne słowa. A przecież
nie od razu Kraków zbudowano. Obecnie tj, w roku 2000 bazami danych o
produktach uznanych za koszerne oraz odnotowujące zmiany i uaktualnienia
dysponują poszczególne agencje nadzoru rabinicznego oraz wydawnictwa poświęcone
koszerności. są to bazy dynamiczne, bowiem, dodawane są coraz nowsze produkty, ale tez usuwane są z nich produkty "przyłapane" w trakcie inspekcyj na niezgodności.
Żydzi czując wielki szacunek dla swej historii, tradycji i Prawa, w
większości stosują nakazane sposoby postępowania. Oczywiście, wiele się od
czasów napisania Tory zmieniło, ale nakazy pozostały. Są przeważnie uzupełniane
o bardziej szczegółowe omówienia.Kształt kaszrutu był i jest do dziś czymś niestałym, podlegającym zmianom.
Proszę pozwolić mi na zapoznanie Państwa z historią.
W podrozdziale tym przedstawię niektóre
aspekty koszerności: jak np. spożywanie i wytwarzanie rzeczy koszernych od
czasu napisania Tory. Celem, który
przyświecał mojej pracy jest jednak nie zamieszczanie czy komentowanie
kulinarnych recept, ale bardziej całościowe ujęcie problemu. Takie, które
wyjaśni albo choć postara się przybliżyć odpowiedź na pytanie: DLACZEGO właśnie TAK?, oraz: a CO będzie,
jeśli ja zrobię to TAK ? Pamiętajmy
wszak i o tym, o czym mówiłem na początku: „Towar w 99% koszerny jest w 100% trefny”.
Ach i jeszcze i to, że o koszerności
nie można wywnioskować jedynie z li-tylko etykietki umieszczonej na produkcie.
W czasach Mojżesza nikt nie
miał pojęcia o etiologii, naturze chorób, plag i innych fenomenów. Mojżesz
podał swemu narodowi receptę, dzięki której w tak sprzyjającym psuciu się
żywności otoczeniu mogli bez większego szwanku egzystować nie padając ofiarą
epidemij. Zauważmy, że tak wtedy jak i dziś, należy się liczyć z możliwością,
iż zakony objawione Izraelowi w Torze są częścią nieodgadnionej wiedzy samego
Boga. Przecież zakaz spożywania padliny lub ofiar po upłynięciu dwóch dni od
ich złożenia mógł nie być rozumiany aż do czasów Roberta Kocha, który
mikroskopem odkrył istnienie bakteryj i dał podstawy do racjonalnego
uzasadnienia tego zakazu, który zostawiono Izraelowi wiele tysiącleci
wcześniej. Podobnie dziś, choć niektóre zakazy są - naszym zdaniem - nieuzasadnione,
są częścią Boskiego Planu i być może dopiero nasze dalsze pokolenia z czasem
odkryją pełnię tego Zamiaru. Być może, o czym powiem poniżej, nie rozwikłanie
przyczyn kaszrutu, ale inne cele stanowić powinny drogę do refleksyjnego
pojmowania tego problemu.
Talmud i opisy biblijne dostarczają opisów
szczęśliwego, zdrowego trybu życia, prowadzonego podług zaleconego boskim
nakazem modelu. Był to bez wątpienia tryb osiadły, z inklinacją ku rolnictwu i
rzemiosłu. Bieg historii spowodował tu wiele zamieszania zmuszając żydów do
wędrówki i kompletnie innego trybu życia.[1]
Jest rzeczą jasną, iż naród żydowski po utworzeniu Państwa Izrael, starał
się ukształtować twór państwowy podług boskich wskazań, toteż prawa rabiniczne
panujące dzisiaj w państwie Izrael wydają się być we współczesnym świecie
najlepszą wykładnią zakonów kaszrutu, życia religijnego i pozostałych jego
sfer.
W miarę możliwości (dostępności danych), starałem się także przytoczyć dane
zaczerpnięte ze wspomnień osób pamiętających, jak postępowali żydzi
aszkenazyjscy w latach ich młodości. żydzi, których znali z widzenia, z ulicy,
ze szkoły; ponadto: dane etnograficzne, antropologiczne, wyimki z
obowiązującego prawa rabinicznego, a także opisy publicystyczne, nie będące
ściśle literą prawa, lecz jedynie własną refleksją autorów.
Moje dociekania oparłem głównie na pozycjach wydrukowanych na początku
dwudziestego stulecia, szczególnie cenną okazała się „Encyklopedia
Żydowska” wydana przez nowojorską oficynę w roku 1916. Przyznaję,
że może to dawać nieco fałszywy obraz dzisiejszego stanu przepisów kaszrutu
oraz judaizmu jako takiego. Wolałbym, aby obraz ten być bardziej współczesny.
Gdzie tylko było to możliwe, dane były nowelizowane. Niestety, pomimo
poszukiwań, nie udało mi się dotrzeć do wielu nowszych danych. Na szczęście,
przepisy cytowane poniżej są konsekwencją pewnego przełomu myślenia, jaki
dokonał się w umysłach żydów w czasie cywilizacyjnego rozkwitu, jaki rozpoczął
się w początkach ubiegłego stulecia. Przemożny wpływ diaspory amerykańskich żydów
daje powody by przypuszczać, iż doniosłość odkryć naukowych znalazła oddźwięk w
postawie judaizmu wobec współczesności. W chwili, gdy wydawano Encyklopedię, sprawy nie były
rozstrzygnięte. Nie są zresztą do dziś. Mam nadzieję, że nawet tam, gdzie nie
udało mi się przedstawić obecnego obrazu kaszrutu, da się go w sposób
prawidłowy wydedukować. Tam, gdzie tego uczynić się nie dało, przedstawiam po
prostu historyczny wizerunek dawnych dni. Nie podejrzewajcie mnie też Państwo o
niecne zamiary, gdy -a czasem mi się to zdarza- cytuję treść krótkiej modlitwy,
czy raczej: błogosławieństwa, które żydzi i żydówki wypowiadają w pewnych
okolicznościach. Uczyniłem to dlatego, aby obserwujący coś niezrozumiałego
nie-żyd mógł łatwiej pojąć naturę i przyczynę, dla której ktoś będzie się
zachowywał tak, a nie inaczej[2].
Proszę to traktować jako „fotografię” zwyczajów żywieniowych i praw wielkiego, nieobecnego już dziś wśród nas
narodu, który fascynował swą egzotyką i innością.
Dodam jeszcze trzy istotne informacje, otóż: z punktu widzenia prawa
rabinicznego istniał usankcjonowany przez samego Boga precedens złamania
boskiego nakazu Tory. Stało się to w sytuacji krytycznej, opisanej w I Księdze
Królów (wiersze 22-40). Oto Prorok Eliasz uczestniczy w Sądzie Bożym nad nim i
450 prorokami Boga Baala. B*g Izraela
- IHWH - po wieczne czasy nakazał jedno miejsce kultu i ofiar - Świątynię.
Eliasz znajdował się był na Górze Karmel, gdzie po bezowocnych
przyzywaniach Baala przez masy fałszywych proroków, zbudował kamienny ołtarz na
ofiarę całopalną, gorąco się modlił o przyjęcie ofiary i został wysłuchany. Nie ma to wiele wspólnego z kaszrutem jako takim, ale stanowi punkt
wyjścia dla późniejszych poczynań zmieniających ustalenia Tory lub powodujących
ich odwołanie. Drugą ważną sprawą jest generalna wykładnia Prawa przyjęta
zresztą w związku m.in. z sytuacją przed chwilą opisaną, iż każda zmiana w Prawie została z góry przewidziana. Z czasem
przyjęto również (bardzo przydatną dla przeżycia mądrość), że lepiej czasowo
uchylić jedno prawo (a nawet je zawiesić) niżby miała przepaść Religia, Tora
ulec zapomnieniu.
Tradycja głosi, że Mojżesz
otrzymał od Boga prawa, które pomieścił w Pięcioksięgu - Torze, na rozkaz Boga napisanej. Na pewno Pięcioksiąg zawiera kody różnych autorów. Mówiłem już, że do chwili
zapisania Tory, Izrael nie był „ludem pisma”. Rządy prawa były sprawowane na
zasadach plemion okolicznych. Z pojawieniem się Mojżeszowych kodów, żydzi
przestali być nomadami. Zaczęli się odróżniać. Legislacja Tory była nakazem dla
ludzi osiedlających się i uprawiających ziemię. Stosunkowo mała jej część
poświęcona była handlowi, prawu cywilnemu. Zwykło się w Judaizmie przyjmować za
dogmat, że przed napisaniem Tory musiały
istnieć prawa przekazywane ustnie, z pokolenia na pokolenie, będąc konsekwentnym
dopełnieniem Prawa Tory. Takimi prawami były tzw. prawa noachijskie, o
których już mówiłem. Regulacje te miały boskie lub przynajmniej święte pochodzenie. Kody zawierały
przepisy teologiczne, ceremonialne i rytualne, trudne zresztą do oddzielenia.
Sprawiedliwość nie zawsze nadążała za etyką. prawie na pewno Dekalog ma
pochodzenie wcześniejsze niż wiele innych części. Zwyczajowo nazywano takie
prawa „Kodami prymitywnymi”, tj. napisanymi przed ósmym wiekiem p.n.e.
Charakterystycznym jest, że prawa Księgi
V - Powtórzonego Prawa są nakazem
dla całego ludu, a nie dla klasy
kapłanów czy sędziów jedynie. Zawiera ona ponadto wiele praw nie spotykanych w
poprzednich kodach, z czego wysnuto wniosek, że nie były nowością w czasach ich
spisywania, lecz musiały istnieć wcześniej, nie zapisane. Na przykład
napomnknienie Boga, że już mu nakazał sposób zabijania zwierząt. W całej Torze
nie ma jednak na temat koszernego uboju wzmianki.
Ezehiel w wiek po królu Jozajaszu napisał kod zawierający prawa mające obowiązywać w
przyszłym idealnym państwie opartym na centralnej roli Świątyni. Izrael miał
się stać Państwem kapłanów. Do czasów Ezry
i Nehemiasza, nie podzielał tej wizji
ogół żydów. Później kanonizowano Pięcioksiąg ustalając jego pozycję wśród
żydów. Klasa faryzeuszów często jednak usiłowała ukryć pewne prawne aspekty
prawa przed dostępem reszty społeczeństwa. Sporządzano tajemne księgi, w formie
zakodowanej umieszczając każdą żywotnie ważną halakah, podobnie postępowali też niektórzy kapłani. Zaczęto
nauczać w akademiach Miszny, a w
tajemnicy trzymano „Barajta”. Akiba
uporządkował Misznę bogatszą w wiedzę
ze szkół Hillela i Szammaja.
Późniejsza niewola babilońska
zmieniła bardzo oblicze żydostwa. Stali się maleńkimi skupiskami,
potrzebującymi pieniędzy na podatki i daniny dla obcych panów. Zaczęli się
angażować w handel. Stało się to przy małej zmianie praw. Zniesiono zupełnie
Rok Jubileuszowy i Rok Szabasowy (za radą Rabbiego Hillela). Zaczęto od
spraw ziemi przechodzić do praw handlowych. Z braku szczegółowych ustaleń dla
nowych dziedzin działalności zaczęto stosować przepisy lokalne. Samuel
- nauczyciel z III w. naszej ery
ujął to przykładowo tak: „Cywilne prawo
ziemi, na której żyjemy, jest naszym prawem.”
Pierwsze konferencje rabiniczne mające zmienić aktualne przepisy zwołano w
drugim wieku n.e. aby zaproponować rozwiązanie problemu powstałego wskutek
represyj cesarza Hadriana wobec powstania Bar Kohby. Odbyły się one w Lidda i
Usza.
„Misznah”
została skodyfikowana w końcu drugiego stulecia n.e. przez Judę ha-Nasziego. Wiele
jednak praw wywodzi się z mrocznych wieków przed okupacją przez Rzymian. Zwykle
za standard przyjmowano decyzję szkół Hillela. Było to najważniejsze
dzieło w historii literatury kodów rabinicznych.
Zawiera prawo zwyczajowe i dodatkowe prawa rabiniczne spisywane przez około
200 lat chrystianizmu. Nowe prawo było raczej nakazowe w porównaniu ze starym,
którego najczęstszym sformułowaniem było: „NIE BĘDZIESZ...” Wiele praw
rozwinęło się od Tory niezależnie. Misznah zawiera cztery porządki,
między innymi: Zeraim (Nasiona - dot. ziemi), Naszim (Kobiety - dot. małżeństw, rozwodów, majątku), Neykim (Zniszczenia
- dot. prawa cywilnego).
Trudno było uczyć się na pamięć wszystkich ważniejszych halakot. Trzeba było znać inne szkoły.
Dlatego postanowiono również i je zapisać w celu studiowania. Powstał więc „Talmud”. Był on kontynuacją nie tyle Miszny, co Gemary.
Talmud był wielkim wysiłkiem prawniczych umysłów[3]. Zgromadził oparty teoretycznie na
Torze system prawny, zdolny do zmian
jakie dyktowało życie. Jeśli tylko rabiniczne autorytety w tych czasach
wyraziły takie zdanie, nowe prawa zajmowały miejsce starych. Dyskusje rabinów
zachowały się w „Gemara”, napisanej
około 300 lat po Misznie. Wszędzie
gromadzono materiały do jej sporządzenia. Można w niej wyróżnić następujące
pięć klas problemowych: 1) komentarze do Talmudu; 2) Tosefot - glossy do
komentarzy; 3) Kiccurim - kompendia prawnicze do użytku praktycznego, kolekcje
casusów, kompilacje; 4) Pesakim - decyzje w konkretnych
sprawach i 5) niezależne prace omawiające całe prawo lub jakąś jego część. Tosefot od XII wieku drukowano łącznie z
prawem Talmudu. Było wreszcie jasne, które z wersetów w ogóle pochodziły z
Tory, a które były jego komentarzami lub indywidualną opinią. Stało się nawet tak,
że zbiór komentarzy „Halakot Pesukot”
Jehudaja
Geona studiowano zamiast Talmudu.
Były jeszcze wielkie osiągnięcia Saadii i Haia, przyszły szkoły
afrykańska, i hiszpańska. Tu wymienię Judę Barcillaja, który skodyfikował
zasady prawne i podał wiele praw szczegółowych, które można wydedukować.
Wreszcie było dzieło Majmonidesa, obeznanego z filozofią
grecką i żydowską.
Mojżesz ben Maimon, zwany Majmonidesem, urodził się
w Kordobie w 1135, zmarł w Kairze w 1204. Żydzi nazywali tego filozofa,
astronoma, talmudystę i lekarza „drugim Mojżeszem”, wskutek drogi jaką przebył
- dwanaście lat trybu życia nomadów, chroniąc się wraz z rodziną od
prześladowań. Otrzymał wykształcenie mistrzów arabskich. Żywił przekonanie o
wyższości obrządków i zwyczajów sefardyjskich nad aszkenazyjskimi. Pomimo
gigantycznego natłoku zajęć i profesji, znajdował czas aby pisać monumentalne
dzieła z różnych dziedzin, odpowiadać na setki pytań nadsyłanych z całego
świata. Warto zauważyć jaki był specyficzny tok jego terapii. Badał pacjenta w
rutynowy sposób, następnie przed zapisaniem leków, przepisywał specjalne diety.
Jego filozoficzne dzieło „Dalalat
al-Ha’irin” było fundamentem historiozofii wieków średnich i kamieniem
milowym rozwoju racjonalnego Judaizmu. Na gruncie nauk Arystotelesa twierdził,
że nie ma sprzeczności między umysłem a objawieniem. Wielcy Prorocy otrzymali
ustnie Objawienie, przekazali je następnym pokoleniom, ale filozoficzny ich
charakter zaniknął w czasie długiego okresu cierpień i prześladowań. Za dogmat
uznał Majmonides boską bezcielesność. Przeprowadził „Moreh” cztery dowody na istnienie Boga. Nota bene, nieco przypominające dzisiejsze, przy kosmologicznym
założeniu, że istniała praprzyczyna ruchu, o ile Wszechświat jest układem
izolowanym (bez wymiany bodźców z zewnątrz). Z Arystotelesa wysnuł również
tezę, że B*g nie interweniuje za pomocą kontaktu bezpośredniego. Całe zło, poza
wyjątkami dotyczącymi regułę tworzenia i destrukcji (pojmowanej jako łaska
boska) tkwi sam człowiek, który je tworzy. Tworzy też „Yad ha-Hacakah”, dzieło systematyzujące ogrom opinii rabinicznych.
Grupuje prawa Pięcioksięgu i po kolei omawia. Ostatecznym celem człowieka jest
szczęście. Nie jest dostępne działaniami właściwymi zwierzętom, lecz wysiłkiem
intelektu, prowadzącym do poznania. Ostatecznym poznaniem ma być poznanie Boga
i jego jedności. Obowiązkiem człowieka wobec siebie samego i bliźnich jest
według niego dbanie o zdrowie przez regularny tryb życia, szukanie pomocy
lekarskiej w czas choroby, czystość, zarabianie na życie i tp. Hojnością duszy
jest współczucie i dlatego Stwórca zakazał okrucieństwa wobec jego stworzeń. W
wieku lat 52 ukończył „Moreh” swe
szczytowe dzieło. Usystematyzował w nim wszystkie prawa biblijne i rabiniczne,
ceremonie i wyprowadził trzynaście Artykułów Wiary. W owym czasie halakot były nader liczne i nie
usystematyzowane, bez jasnego obrazu i formy. Inne jego prace dotyczyły
komentarzy do praw „Miszny” - Halakot, „Misznah Toreh”- „Drugie Prawo” Majmonidesa, znane też jako „Silna Ręka” („Yad ha-Hacakah”), traktatu „Hullin”,
astronomii i medycyny (np. księgi o stosunku płciowym, o hemoroidach, trutkach
i odtrutkach, astmie, eseje o higienie i in.). Za niezbędne do przestrzegania
Prawa uznawał jego znajomość, stąd żydzi winni poświęcać się studiowaniu nauk,
aby poznać prawdę i osiągnąć życiową doskonałość. Komentując Misznę, usunął część wątpliwych
komentarzy i poprowadził je poprawnie wyjaśniając. Aby lepiej interpretować
Prawo, posługiwał się metodami wziętymi z nauk, np. matematyki i fizyki.
Planował w końcu swego życia utworzyć nowy, bardziej zrozumiały system Prawa.
Tak zwana Druga Tora zawierała czternaście grup problemów. Księga piąta
zawierała prawa dotyczące zakazanych form współżycia seksualnego i kaszrutu,
jako wyróżniony tymi przykazaniami, Izrael traktował je jako świętość, stąd
tytuł księgi „Keduszszah”
(„Świętość”). Księga dziesiąta traktowała o czystości i nieczystości. Już za
życia był uznaną świetnością, autorytetem pierwszej miary gdy chodziło o
decyzje dot. rytuału. Stało się też zasadą, iż w przypadkach wątpliwych żydzi
Orientu wybierali wariant wytłumaczenia przez Majmonidesa, zaś Aszkenazyjczycy
czasem brali stronę drugiego autorytetu, Ashera ben Jehiela.
Były jeszcze rozmaite pisma ze szkół w Prowansji. Abraham b. Izaak napisał dobrze opracowane dzieło dotyczące
wszystkich praw związanych z nieczystością i czystością w odniesieniu do
kobiet. Jego uczeń Izaak b. Abba Mari napisał
„Ittur” i „Ba’al ha-Ittur”, w których opisał całość zagadnienia sądownictwa
rabinicznego (oprócz prawa karnego) oraz przepisy
pokarmowe wraz z niektórymi rytuałami. Swą umiarkowaną, wyrozumiałą postawą
zdołał Majmonides nawrócić wielu współziomków, których reszta żydostwa czasem
określała, że są jako „psy nieme”
(szczegóły w Posłowiu).
Średniowieczne konferencje rabiniczne odbyły się w Tryes w 1165, Mayence w
1224 i 1245. W wiekach średnich, często na zgubę (lubianych przez kler, władze
i ludność) żydów, prawa pokarmowe stały się głównym sposobem rozpoznania żydów
i przyczyniały się do ich prześladowań.
Wspomnę Eleazara b. Judę mistyka,
autora „Rokeah” W swych dziełach
obejmujących 477 sekcyj, zajmował się szczególnie dokładnie rytuałami
synagogalnymi i prawami pokarmowymi. „Sefer-Micwot-Gadot”
Mojżesza Jakóba z Cousy zawiera
systematyczny przegląd 613 przepisów Tory, troszkę podobnie ułożonych jak tu:
najpierw ustęp z Tory, potem jego rozwinięcie. Pracę napisano w obronie
wartości szkoły aszkenazyjskiej przed wpływami sefardyjskiej. Solomon b. Abraham ibn Adret napisał „Torat ha-Bajit” o prawach czystości i
prawach pokarmowych. W końcu, powstała też szkoła niemiecka, której ustalenia
zaważyły na długie lata na rytuałach i praktykach religijnych żydów ze strefy
polsko-niemieckiej.
W Prowansji pracował natomiast Aszer
ben Jehiel. Zapoznał się z poglądami żydów franko-germańskich i
sefardyjczyków; napisał kodeks „Tur”, od którego zyskał ten krótki
przydomek. Od „Tur-a” rozpoczął się do wieku XV okres posuchy na kodyfikację
praw. Przerwał ów okres dopiero Józef ben Efraim Caro.
Józef ben Efraim Caro zwany bywa ostatnim wielkim
kodyfikatorem rabinicznego Judaizmu. Urodził się w 1488 roku, w Portugalii lub
Hiszpanii, zmarł w Safed w Palestynie w 1575 r. Stykając się z sefardyjskimi
myślicielami mistycznymi, doznał olśnienia, które popchnęło go ku opracowaniu
prawa. Wyemigrował do Palestyny ok. 1535. Zyskał sobie autorytet największy od
czasów Majmonidesa. Czasem proszono go o pomoc prawną przy sprawach przeciwko
krzywdzącym podatkom, nakładanym na żydów np. we Francji. Za życia opublikował
m.in. „Bet Josef” - „Dom Józefa” (w czterech częściach), „Szulcham
Aruk”, „Nakryty stół” (w 4 częściach), „Kesef Miszneh” - „Podwójne
pieniądze”. Po śmierci, która wywołała ogromną wśród żydów żałobę, wydano: „Kelale
ha-Talmud” - „Metodologia Talmudu”,
„Maggid Meszrim”- „Którzy
modlą się w prawie”, „Oz caddykim”-
„Siła prawości”. Zostawił też po
sobie wiele komentarzy i przypisów. Zapisywał przez wiele lat swe duchowe
rozmowy w trakcie wizji. Podobno mówiło do niego ucieleśnione wyobrażenie Miszny. To ono doradzało mu oraz
napominało. Jego mistycyzm stymulował go w poczynaniach. Caro różnił się
znacznie od Majmonidesa, lecz mieli wspólne podejście do talmudyzmu jako ducha
prawa rabinicznego. Dom Józefa zawiera omówienie poglądów trzydziestu
dwóch autorytetów rabinicznych. Nawet „Yad” Majmonidesa nie mógł sprostać
takiej pracy. Zawierała ona zdumiewająco wiele problemów, przedstawiając nie
tylko halakot - sferę prawną, ale i
krytyczną ich ocenę, bez ślepego zaufania w słuszność dawnych autorytetów.
Zagrożenie na Półwyspie Pirenejskim postawiło pod znakiem zapytania trwałość
tamtejszych rytuałów. Powstał chaos, wielu uchodźców nie wiedziało, jak się
zachować na nowych ziemiach. Wielu z nich było bardzo wykształconych, bardziej
niż ich nowi przywódcy lokalnych społeczności. Rozwój druku upowszechnił, na
szczęście wiedzę o prawach. Można było podeprzeć się autorytetami większymi. Bet Josef był wedle Caro remedium na
zło, postanowił jednak napisać w tym samym duchu nowe dzieło. Opracował wielki
uniwersalny kodeks. Przy ustalaniu praw, za największe autorytety uważał Aszera b. Jehiela, Alfasiego i Majmonidesa. Bardziej znany był wówczas Tur, którego nie uważał za autorytet na
miarę trzech obranych przez siebie głównych. Za ostateczną referencję
przyjmował Aszera b. Jehiela lub opinię dwóch spośród trzech, chyba że
większość dawnych autorytetów im się sprzeciwiała. Wykazywał przy tym wiele
pewności siebie i niezależności. Czasem sam, na nikogo nie zważając, wygłaszał
sąd końcowy. Zamiarem Caro było napisanie książki, która wspomoże rabinom
spełniać ich obowiązki oraz studentom wskazać drogę obieraną przy opracowywaniu
praw Talmudu. Ukończył swe dzieło w jesieni życia, wydał w Wenecji. Miało ono
pomóc w zrozumieniu trudniejszego „Domu
Józefa”. „Szulhan Aruk” stał się czymś więcej: na całe wieki stał się kodem rabinistycznego Judaizmu.
Napisana dla „ubogiego studenta” niejako wbrew zamierzeniom autora, stała się
popularną wykładnią. Swą sławę zyskała głównie nie dzięki zawartości, ale
zaciętości, z jaką atakowali ją inni. Zwłaszcza zaś aszkenazyjscy talmudyści z
Polski. Współcześni mu Aszkenazyjczycy mocno się z nią spierali, sami będąc pod
wpływem mistyków, lekceważąc nierzadko studia nad Talmudem. Głównymi jego
adwersarzami był Mojżesz Isserles i Solomon Luria (kabalista).
Sefardyjczycy zyskali w świecie judaizmu znaczną supremację i niektórzy woleli
to zmienić. Najpierw wystąpili bracia niemieccy, potem polscy, którzy -co tu
dużo mówić- skrupulatniej przestrzegali byli nakazów. Jednym z powodów sporu
była rola zwyczajów (hebr. minhagim) w kształtowaniu prawa (Ma to
oczywisty wpływ na obraz dzisiejszego kaszrutu). A jednak konflikt ten
przyczynił się bardzo do umocnienia pozycji i autorytetu kodeksu Caro. Zresztą
nie on jeden. Skutkiem „Stołu” był szereg decyzji podjętych na jego podstawie,
spisanych przez R. Abrahama Eisenstadta w
„Pithe Tesubah”. Zwykle drukowano tę
książkę łącznie z „Szulhan Aruk”.
Sukces powszechnej akceptacji nie był udziałem „Yad”. Już w początkach szesnastego wieku, Szulhan Aruk i komentarze dodatkowe, głównie Isserlesa, były dużym
wydarzeniem. Jednym z największych konkurentów było dzieło „Lebuszim” Mordehaja Jafe, ucznia Lurii. Współczesnym wydawała się nawet
wypierać „Stół” Caro, ale kres temu
stanowi położyła totalna krytyka ze strony współczesnego mu Alexandra Falka ha-Kohena. Zresztą, walka
o słuszność „Szulhan Aruk” toczyła
się jeszcze wiele lat później.
Ktoś może zapytać, czemu tak wkoło o nakrytym stole, otóż jest on wykładnią
bardzo wielu zamieszczonych w tej książeczce przepisów dotyczących koszerności.
Przed chwilą wspomniany przy okazji sporów nad „Nakrytym stołem”, polski
rabin Mojżesz Ben-Isserles, urodził
się w Krakowie w 1520, zmarł tamże, w 1572. Był uczonym, filozofem,
kodyfikatorem. Jako młodzieniec był uważany za autorytet talmudyczny.
Korespondował z wieloma znakomitościami jak Luria i Caro. Wielkie znaczenie
przykładał do zwyczajów. Otwarcie deklarował słuszność filozofowania jako
poszukiwania przez człowieka prawdy, przyczyny i znaczenia rzeczy. Znał
astronomię, Kabałę, (której nie popierał jako krąg myślenia mistycznego [4]) i historię. Obok studiowania
Talmudu zajmował się więc naukami świeckimi. Sam napisał ręcznie Pięcioksiąg,
którego zwoje posiadały czternaście zapisów nie spotykanych nigdzie indziej.
„Od Mojżesza [Majmonidesa] do Mojżesza [Isserlesa] nie było takiego jak
Mojżesz”, mawiali żydzi o tym uczonym. Choć starał się Majmonidesa naśladować,
różni się od niego co do np. artykułów wiary. Gorliwie pracował nad kodyfikacją
zwyczajów aszkenazyjskich (żydów Europy Wschodniej), przez którą to pracę
zyskał wielką sławę. Polemizował z Józefem Caro, który silnie faworyzował
interpretację sefardyjską. Gdy potem Aszkenazyjczycy powołują się na „Szulhan Aruk”, to zawsze rozumieją go
jako zarówno tekst Caro, jak i interpretację krytyczną Isserlesa. W kwestiach
spornych brano zwykle stronę Isserlesa. Także wcześniejsze dzieło „Bet Yosef” był poddany przez niego
krytyce.
Można powiedzieć, że najbardziej różnił się od Caro w kwestii zwyczajów.
Isserles miał inklinacje restrykcyjne, co widać było zwłaszcza w przepisach
kaszrutu. Oskarżano go o arbitralne ustalenia, wynajdowanie obyczajów i ciężkie
straty finansowe przez to wywołane. Jednak, w trakcie kodyfikowania zwyczajów,
nie czynił tego bez wyboru: wyróżniał zwyczaje pod względem ich wartości. Tam,
gdzie uważał je za absurdalne deklarował ich nieprzystawalność do życia i nie
akceptował ich. Obierał drogę liberalnych na owe czasy poglądów, adaptując swe decyzje do ducha czasów, w
których żył. Pozwalał przykładowo czytać w Soboty (tylko po hebrajsku!) książki
o tematyce niereligijnej.
W sumie wieki ubiegłe dały owoc w postaci z jednej strony, ustabilizowania
pozycji Talmudu przez szacunek i hołdowanie zwyczajom, z drugiej - przez
nieustanne odwoływanie się do opinii mędrców z ubiegłych lat. Tak działo się i
nadal dzieje tam, gdzie mieszkali żydzi. Tu wkraczamy w nowy etap prawa
rabinicznego i rozwoju żydostwa w ogóle. Wskutek różnych czynników, o których
powiem nieco więcej, ukształtował się nowy obraz Judaizmu. Wiele praw i
ceremoniałów odrzucono zresztą wcześniej, ale cześć z nich powraca lub ulega
adaptacji.
Powiem jeszcze, że dzisiejsze prawa
biorą za wykładnię słowa Hosza o
„Prostych drogach Pana”. Ze słowa
„drogi”, a więc użytego w liczbie mnogiej,
wysnuwają wniosek o wielości możliwych podejść do zagadnień, w tym oczywiście
do kaszrutu. Nie oznacza to oczywiście dowolności
postępowania.
Żydzi
jako wyznawcy, różnią się pomiędzy sobą pod bardzo wieloma względami, co dość
dobrze widać w poniższym zestawieniu najważniejszych prądów i nurtów żydostwa
światowego. Do tej pory zaprezentowałem Państwu jedynie powszechną wykładnię
ortodoksyjną. Istnieją wszak również inne. W
dzisiejszym świecie, żydzi w różnym stopniu odnoszą się do spraw religii i
nakazów Prawa. Podsumowując współczesne prądy, wymienić moim zdaniem należy:
1) grupę Ortodoksów; Kontynuuje ona z zasadzie wszystkie nakazane
wzorce postępowania podanego z kanonach Prawa Objawionego i nauk talmudycznych.
W dzisiejszych czasach trzymają się nadal ściśle tradycji, zwyczajów, obchodzą
wszystkie nakazane święta, ubierają łatwo rzucające się w oczy szaty. Są ostoją
tradycji żydostwa światowego.
2) grupę Reformowanych; obrała ona drogę odejścia od tych rytuałów i
przepisów, które ich zdaniem nie przystają do współczesnych czasów. Prawo
Objawione jest traktowane jako fakt o znaczeniu czysto etycznym lub religijnym,
stanowiący przesłanie uniwersalne judaizmu i jego wkład w budowę Królestwa
Bożego.
3)
grupę Konserwatywnych; Stoją
oni pomiędzy dwiema poprzednimi grupami, o ile to możliwe, starają się w
maksymalnym stopniu dochować wierności tradycjom. Dostrzegają przy tym jednak
świadomość adaptacji Prawa do nowych warunków. Nie wypracowali jednak
uniwersalnych zasad, dzięki którym możnaby określić, które zasady miałyby ulec
zachowaniu, które poniechaniu, w jaki sposób miałyby być przekształcone.
4)
grupa Nacjonalistów; podobnie
jak poprzednia, niesie posłanie religijne i dochowuje tradycji, lecz większość
swoich poczynań dokonuje w oparciu o przesłanki czysto etniczne i narodowe.
5) grupa Rekonstrukcjonistów (nowo ortodoksyjni); jest wśród
wymienionych ruchem najmłodszym. Stara się reinterpretować stare nakazy wiary
nadając im kiedy to tylko możliwe nowy, znaczący wymiar. Postuluje odejście od
tych praw, które są kompletnie przestarzałe, podkreślają potrzebę nowej
działalności twórczej pośród żydostwa. W wielu źródłach im przypisuje się
ożywczy powiew w Judaizmie, upatrując sojuszników odbudowy nowoczesnego
Izraela. Od 1948 roku stało się to możliwe. Odzyskano zalążek państwowości,
Ziemię obiecaną od Boga.
Choć będzie to chwilami powtórzenie
spraw już poruszonych przy konkretnych zagadnieniach, ale dla zachowania
integralności wypowiedzi, nie usuwałem
fragmentów już opisanych. Mam nadzieję, że zostanie mi to wybaczone. Z
literatury do której miałem dostęp, najpełniej
opisane zostały ruchy ortodoksyjne oraz ruch reformowanego judaizmu,
nieco mniej informacji zdołałem znaleźć na temat nacjonalistów i „nowych
ortodoksów”.
Nurt ortodoksyjny
Pozwolę
sobie przytoczyć tytułem resumé bardzo reprezentatywną wypowiedź Menachema Genacka, administrator przewodzącego oddziałowi kaszrutu UOJCA: „Podstawą religijnego życia żydów jest posłuszeństwo
nakazom kaszrutu. Podkreślał to Majmonides w swej Miszneh Tora, stawiając je na równi z przestrzeganiem zakazów
utrzymywania zakazanych związków seksualnych w części Keduszah (Świętość).
Świętość w myśli
żydowskiej wyłania się z aktu oddzielenia. Szabas jest święty tym, że jest
oddzielony od reszty tygodnia. Powstrzymując się od zakazanych pokarmów, żydzi
zaskarbiają swemu życiu codziennemu i codziennej rutynie cząstkę świętości.
Prawa kaszrutu
sformułowane są w Torze, która
wymienia zabronione do spożycia
zwierzęta i ptactwo, jak też wymóg, aby gatunki zwierząt dozwolonych zabijane
były zgodnie z rytuałem szehitah.
Aby zabezpieczyć biblijne
zakazy przed pogwałceniem, rabini
rozszerzyli je i utworzyli dalsze przepisy dla zachowania istniejących praw
biblijnych. Pierwszym przykładem zarządzeń rabinicznych jest zakaz spożywania
mięsa wraz z mlekiem. Zakaz biblijny ogranicza się jedynie do zakazu spożywania
mięsa, które zostało ugotowane w mleku, ale rabini rozszerzyli zakaz i nie
zezwalają jeść mięsa wraz z mlekiem. Dodatkowo, zakaz ten rozszerzyli na
ptactwo. Dodatkowo, oprócz
legislacji rabinicznej, istnieje wiele obyczajów (minhagim), które nierzadko są unikalne dla pewnych społeczności.
Przykładem minhag tradycji
aszkenazyjskiej jest tradycja niespożywania tzw. kitnijot, czyli niektórych roślin strączkowych[5] w
okresie świąt Paschy. Generalnie, żydzi sefardyjscy nigdy nie zaadoptowali tego
zwyczaju i często spożywają ryż podczas Sederu i w całym okresie świątecznym.
Na rynku istnieje ogromna
zmienność, zarówno jeśli idzie o źródła zaopatrzenia jak i o nowe środki
produkcji.
Historycznie, nadzór nad
koszernością pozostawał w rękach lokalnych rabinatów. Sytuacja była stosunkowo
nieskomplikowana, gdyż nadzorujący rabin skupiał w ręku kontrolę nad całym
obszarem surowców, składników, które były używane do produkcji. W kontekście
jednak nowoczesnego wytwarzania żywności, przy jego wielonarodowym charakterze
i wielkiej złożoności składników jest to niemożliwe. Żaden zakład produkujący
żywność nie wytwarza samodzielnie wszystkich składników wymaganych do
wyprodukowania swoich wyrobów.
UOJCA założona w roku 1898
jest największą agencją nadzoru kaszrutu na świecie, w samych USA jej
inspekcjom podlega około 1500 wytwórni produkujących w przybliżeniu 13000
wyrobów. Jest to ok. 70% produktów koszernych USA. Symbol „U w kółku” jest
jednoznacznym symbolem gwarantującym wytwarzanie żywności pod nadzorem Unii
Ortodoksyjnej. Symbol „K” często znajdowany na produktach, nie identyfikuje
konkretnej agencji nadzoru czy też rabina. Według prawa amerykańskiego, litera
alfabetu nie może stanowić znaku handlowego. W szczególności, nie stanowi
ochrony znakiem handlowym poprzez samo zastosowanie symbolu „K”. W USA ponad 50
różnych rabinów i agencyj używa litery „K”, ale standardy kaszrutu są nierówne.
Prawo stanu Nowy Jork wymaga, aby za każdym symbolem koszerności, w tym także
za „K”, stał konkretny rabin lub agencja nadzoru, dodatkowo, musi to być osoba
lub organizacja oficjalnie zarejestrowana Wydziale Rolnictwa stanu Nowy Jork.
Każda firma podlegająca
nadzorowi „OU” ma podlegać nakazom kaszrutu, które są ustanowione w kontrakcie
pomiędzy firmą a „OU”. Poziom częstości inspekcji jest determinowany naturą
wytwarzanego produktu. Jeśli wyrób jest stosunkowo „niewinny”, to poziom
nadzoru będzie ograniczony, ale dla produktów, których status koszerności jest
bardzo skomplikowany (jak ser, mięso i wino) pod względem halahicznego
postanowienia, wymagają stałego nadzoru.
Dlaczego naprawdę nadzór
koszerności jest wymagany? Uważne przebadanie deklarowanego składu surowcowego
winno być wystarczającym dla ustalenia akceptowalności koszerności danego
produktu.
Na arenie wytwarzania na
skalę przemysłową, urządzenia są wykorzystywane do produkcji szerokiej gamy
różnorodnych wyrobów. Nacisk ekonomiczny wywierany jest w kierunku
konsolidacji, wskutek czego firmy w miarę możliwości ograniczają do minimum
powielanie posiadanych urządzeń. Tak więc fragment linii produkcyjnej (o ile
nie cala linia) bardzo często bywa stosowany do wytwarzania rozmaitych wyrobów.
Często wyroby zawierające składniki niekoszerne są tworzone na tym samym
sprzęcie, co koszerne jeśli idzie o wszystkie składniki. Przegląd składników
deklarowanych nie wskaże faktu, że dane wyroby (koszerne i niekoszerne)
wykonano na tym samym sprzęcie. Prawa kaszrutu jasno stanowią o konieczności
oczyszczania sprzętów, których używano w związku z żywnością niekoszerną.
Procedury rutynowego czyszczenia niekoniecznie zadość czynią wymogom
koszerowania, a wówczas produkt wytwarzany pozostaje niekoszerny pomimo umycia
wystarczającego w świetle przepisów krajowych.
Lista nie uwzględnia
ogromu składników, z których składać się może jakaś pozycja. Przykładowo, w
skład jakiegoś aromatu może wejść produkt otrzymywany z niekoszernego wina, zaś
na liście figurować będzie pod zbiorową nazwą „naturalny aromat wiśniowy”.
Wiele rodzajów shortening-ów zawiera znaczne ilości
emulgatorów, które mogą być produktem odzwierzęcym. To samo dotyczy „oleju
roślinnego”.
Karmelki, a zwłaszcza
lizaki są wytwarzane przy zastosowaniu środków ułatwiających wyjmowanie wyrobów
po uformowaniu i schłodzeniu. Zważmy na to, jakie trudności miałby producent
gdyby tych czynników nie zastosował (masa karmelowa jest substancją bardzo
lepką, przywierającą do powierzchni). Czynniki te jednak mogą być i są
wytwarzane z różnych składników, w tym również z tłuszczu zwierzęcego. A jednak
producent nie umieści na produkcie deklaracji, gdyż nie jest to składnik
produktu, lecz jedynie substancja pomocnicza. Takie sytuacje ograniczają
zdolność klienta do prawidłowej oceny statusu koszerności.
Smak, tekstura, zapach,
barwa i okres trwałości to zaledwie parę dziedzin wytwarzani, które nasuwać
mogą wątpliwości. Oddziały badań i rozwoju w przemyśle wydają wielkie kwoty na
wytworzenie wyspecjalizowanych czynników poprawiających możliwości zbytu
wyrobów oraz wygody ich stosowania przez klientów.
Pochodzenie enzymów
używanych w produkcji żywności stanowi ostatnio centrum uwagi pracujących nad
kaszrutem. Źródła pochodzenia wyizolowanych enzymów mogą być krytyczne dla
koszerności wyrobu w ciągu roku, a zwłaszcza podczas Paschy. Preparaty do
tenderyzacji (zmiękczania) mięsa mogą być rozpuszczane lub standaryzowane z
laktozą - cukrem pochodzącym z mleka. Mączka sojowa może być np. potraktowana
enzymem izolowanym z żołądka świni.
Niewinnie wyglądające
zapachy z perspektywy kaszrutu mogą stanowić problem, ponieważ niektóre ze
składników mogą być niekoszerne. Powszechnie używany jest cybet i kastoreum
pochodzące od pewnego gatunku kota oraz od bobra. Często stosowane bywają też
wina i winiaki, co do których powinna być pewność, że są koszerne. Jedno- i dwuglicerydy
są uzyskiwane zarówno z tłuszczów roślinnych, jak i zwierzęcych. Podobnie rzecz
się ma z gliceryną. Sferą wymagającą największej skrupulatności i troski jest
mięso. Po koszernym ubiciu, dokładnym oględzinom podlegają narządy, a zwłaszcza
płuca. Bada się, czy nie ma na nich żadnych niepokojących symptomów choroby czy
uszkodzenia. Wyrażenie glatt w języku
jidysz oznacza gładkie. W
terminologii kaszrutu oznacza to, że na płucach nie było żadnych nalotów, zatem
mięso tego zwierzęcia spełnia rygorystyczne wymogi. Pewne naloty mogą sprawić,
że zwierzę uznane będzie za trefne. Zadaniem bodeka jest określenie po dokładnym zbadaniu, że dane mięso jest glatt koszer, „tylko” koszerne czy wręcz
treifa.
Między mięsem koszernym i
niekoszernym istnieje zasadnicza różnica w cenie, poziom wymaganego nadzoru
jest znaczny (moim zdaniem, koszt mięsa koszernego to skutek, a nie przyczyna: cena musi być wysoka, skoro do nadzoru
musi być de facto na stałe
zatrudniany inspektor kaszrutu, którego opłaca wytwórca). Ponadto, w mięsie
zabronione są pewne żyły i nerwy oraz tłuszcz, które muszą być z koszernego
mięsa usunięte przed przekazaniem do obrotu. Potem, dla usunięcia krwi, mięso
musi być prawidłowo osolone i wypłukane.
Specjalnej uwagi wymaga
koszerność w trakcie święta Paschy. Ogólnie rzecz ujmując, zwykle nieumyślne
dodanie produktu niekoszernego w bardzo małej ilości - mniej niż jedna część do
sześćdziesięciu (objętość), to produkt niekoszerny jest anulowany. Jeśli jednak
pod uwagę brać hamec zabroniony
podczas święta Paschy, nawet najmniejsza jego domieszka czyni produkt
nieprzydatnym do spożycia na czas Paschy.
Rabbi Sołowiejczyk, nauczyciel Talmudu
wspomina, że w małej miejscowości gdzie przebywał, doszło do serii incydentów
wrzucania przez Gentiles kawałeczków
chleba do studzien. Wiedząc naturalnie, co stanowią przepisy odnośnie produktów
hamec, nie-żydzi pozbawiali żydów
wody. Ojciec rabbiego doradził, aby do studni, do których wrzucono hamec, nalać atramentu sprawiając tym
samym, że woda stanie się nieprzydatna dla obydwu „stron”. Plaga studni
zakażonych zaczynem szybko się skończyła (a przy okazji w pamięci okolicznej
ludności utrwalił się zapewne obraz „Żydów, którzy zatruwają studnie”!-
przypisek mój).
Kluczowe dla wytwarzania
macy jest uważne i pośpieszne przyrządzenie, to jest tak aby nie zdążyła
wyrosnąć.
Firmy nie są już
nieświadome znaczenia koszerności. Nie definiują już żywności koszernej jako
pobłogosławionej przez rabina, ale rozumieją że kaszrut określany jest przez
środki produkcji oraz stosowane składniki.”
Nurty nieortodoksyjne
Judaizm Reformowany
(termin nota bene nie najszczęśliwszy, bo sugerujący związki z ruchem
Reformacji protestanckiej w chrześcijaństwie) powstał w konsekwencji doniosłych
przemian mających miejsce w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku. Nazywano
go zresztą różnymi mianami: Liberalny, Modernistyczny, Postępowy. Powstanie
jego przypisywano (błędnie) rabinowi Mojżeszowi Mendelsonowi, który jednak
walnie się do tego przyczynił.
Historycznie,
był to czas obfitujący w momenty zwrotne dla społeczeństw całego cywilizowanego
świata. Judaizm reformowany zaczął się w wykształcać w niektórych niemieckich
synagogach, skąd przeniesiono go do Stanów Zjednoczonych i rozwinięto
. Rozwijały się nauki ścisłe,
praktyczne, rozwinęła się koncepcja państw obywatelskich, gdzie zamieszkujący
tereny danego kraju ludzie mogli cieszyć się pełnią praw, polityczną i cywilną
emancypacją. Żydzi żyjący w nowoczesnych społeczeństwach zaczęli np. odczuwać
różny wpływ kaszrutu na swą społeczną pozycję. Żyli już w czasach nowożytnych,
gdzie świat nie był już dla żydostwa tak wrogi i pogański jak w czasach Tory i
długo po niej.
Reformowany
Judaizm od wczesnych stadiów zwracał się ku pierwotnemu mozaizmowi, negując
wiele nauk prawa rabinicznego. Mniej lub bardziej trafnie chciano dokonać
uregulowania form publicznego oddawania czci Bogu, uporządkować je. Starano się
skrócić czas obrzędów, omijać pewne zbędne zdaniem reformatorów fragmenty w
dotychczasowych modlitewnikach. Starano się położyć nacisk na estetyczną
odbudowę liturgii synagogalnej, bez wdawania się w spory tyczące zmian w samej
doktrynie i wynikającym z tego zmianom czynności rytualnych.
Pod
wpływem niemieckiej myśli filozoficznej, posunięto się z czasem do sugestii
zrewidowania poglądów narodowych i mesjanistycznych w Judaizmie. Motywowano to
chęcią dostosowania się do nowych realiów materialnych i zmian w mentalności.
Wraz z konferencją we Wrocławiu w 1846 nastąpił proces zahamowania reform w
Judaizmie, toteż płomień ten, o czym wspomniałem, przeniesiono do Stanów
Zjednoczonych.
Kamieniem
obrazy było wyobrażenie przeznaczenia Izraela w dziejach ludzkości. Ortodoksja
żydowska spoglądała nadal na Palestynę jako ukochany, nieobecny dom, w którym kiedyś zamieszkają pod wodzą
Aaronitów. Ostateczny dom Judaizmu. Z dala od Palestyny, żyd jest zmuszony do
odstępowania, łamania praw boskich.
B*g
dał Prawo, także On sprawił, że ulegli potem rozsypce po świecie. Obecnie
Izrael ma trwać w gotowości na przyjście Mesjasza, który ich zaprowadzi do
ziemi palestyńskiej, zebrawszy wpierw rozproszonych. Znów powstanie Świątynia,
rozpoczną się rytuały kapłańskie, jak
nakazała Tora. Izrael stanie się na powrót samodzielnym narodem. Będzie mógł
znowu być ściśle posłuszny literze Prawa, jakie B*g dał mu w Pięcioksięgu.
Prawo zostało Mojżeszowi objawione na Górze Synaj w dwóch formach: Prawa
Mówionego i Pisanego (Tora). Obecnie Izrael ma gotowić się, gdyż wybawienie
nadejdzie w cudowny sposób. Trzeba wokół Prawa trzeba nawet wznosić i umacniać
mury, odgradzać od narodów ościennych. Prawo rabiniczne ma stanowić podstawy do
interpretacji Tory jako pamiątki po palestyńskich początkach narodu.
Reformowany Judaizm podpierając się argumentami politycznymi, społecznymi i
naukowymi zaczął utrzymywać natomiast, że obecnie Izrael nie jest już na
wygnaniu, niemożność dochowywania Prawa nie jest karą za grzechy. Misję Izraela
wyobraża sobie nie jako obowiązek powrotu do Palestyny czy polityczne
odnowienie pod wodzą mesjanistycznego króla, z odbudowana Świątynią i ponowną
instytucją obrzędów w niezmienionej formie. To prawda, twierdzili reformowani
rabini, wielu nakazów Prawa nie da się wykonać poza Palestyna, ale de facto, Izraelici nie są na wygnaniu. Rozproszenie narodu miało być niezbędnym
doświadczeniem w realizowaniu mesjanistycznych
powinności. Naród nie jest skazany na oczekiwanie na dawidowego
Mesjasza, lecz sam nim jest, zaś jego misją jest umacnianie i służba
monoteistycznej prawdzie o Objawieniu, po to, by być dla innych narodów przykładem.
Każdy żyd jest w pewnym szerszym sensie kapłanem w wielkiej rodzinie- narodzie
kapłanów, jest jednym ze świątobliwych, wybranym do posług przy ołtarzu
ludzkości. Celem głównym historii żydowskiej nie jest mesjanistyczne państwo w
Palestynie, lecz społeczne realizowanie zasad prawości wedle wskazań proroków i
mędrców. Skutkiem takich założeń, Reformowany Judaizm zaczął odrzucać ideę
fizykalnego Mesjasza skłaniając się ku "wiekowi mesjańskiemu", erze powszechnego pokoju i
sprawiedliwości. Drugim postanowieniem było świadome niezważanie na wszystkie
te elementy Pięcioksięgu, które dotyczą kapłaństwa, ofiar i Palestyny.
Współczesny żyd Ameryki, Anglii czy Niemiec nie ma powodów być uważanym za
tułacza- wygnańca, ani czuć się obco pośród nowego otoczenia. Stawszy się
Amerykaninem i tp., żyd nie może się modlić o to, aby aktem boskiej łaski
zyskać obywatelstwo innej ojczyzny dla siebie i swych dzieci. Nawiązywanie do
tęsknot i sentymentów za Palestyną stawiało ich w konflikcie z sobą.
Reformatorzy odrzucili też dogmat wiary w Zmartwychwstanie, związany z
nadejściem Mesjasza. Ponadto, Reformowany Judaizm odrzuca lub ignoruje wiele
praw mozaizmu.
Judaizm
jest więcej niż tylko religią, jest bowiem boskim prawodawstwem, któremu każdy
żyd musi się podporządkować. Rozum ludzkie nie może go zrozumieć. Jest czymś o
ponadnaturalnym, boskim pochodzeniu. Religia Izraela nie jest kwestią dogmatów,
lecz jest tworem rozumowym. Żydzi muszą jednak się podporządkować, gdy ta
właśnie cnota świadczy o ich lojalności i posłuszeństwie. Wiele dzieł
reformowanych rabinów pisano w duchu Hegla, traktują Boga jako samo-Objawienie,
stały proces Historii. Do praw mojżeszowych zastosowano podział na sferę
moralną i ceremonialną. Niejasne były jednak wielokrotnie kryteria tego
podziału (Zresztą, jak widać po tej książeczce, trudno mi było oddzielić
kaszrut od rytuałów, kodów kapłańskich czy ofiar). Utrzymano na przykład
Szabas, inne święte dni, obrzezanie, pewne zakresy praw pokarmowych. „Czyż nie
są to również obrzędy?” mówili ortodoksi. „Pan, Prawodawca dał obrzędy i etykę,
stawiając je na równorzędnym miejscu”.
Rabbi Holdheim wysunął więc inny podział: na sferę religijną i narodową. Ze
zniknięciem Izraela jako narodu, obligatoryjne stosowanie się do zakazów i
nakazów miało wygasnąć. Pozostają jednak elementy uniwersalne wiary. Od strony
symbolizmu interpretował ten problem rabin Hirsch. Samuel Hirsch (1815-89) był
rabinem w Prusach, potem w USA. Brał czynny udział w rabinicznych konferencjach
w Brunszwiku, Frankfurcie n. Menem i Wrocławiu, w latach 1844/5/6. W 1844 Opublikował
"Reform im Judenthum", był
otwartym obrońcą Judaizmu radykalnie zreformowanego. W roku 69 obrano go
prezydentem konferencji w Filadelfii, do USA bowiem przeniesiono z
nieprzychylnie nastawionych do reform Prus. Był zwolennikiem pełnienia funkcyj
religijnych w niedziele.
Swe
poglądy opierał na twierdzeniu, że Judaizm nie jest prawem, ale nauką, wyrażaną
w symbolicznych obrzędach, ale nauką, która może być zmieniana w zależności od
rozwoju wydarzeń - Historii. prawa są symbolicznymi przekazami prawd zawierzonych
Izraelowi, mają mu pomagać zachować świadomość. Póki w niej żyją jako symbole,
spełniają rolę. czasem jednak stają się przeżytkiem, nie należy wtedy
dochowywać im mechanicznie wierności z pobudek takich jak strach czy przesądy. (Po co wracać do
krwawych ofiar?) Straciły bowiem swą wartość i nie należy ich już wskrzeszać.
Nie chcemy obalać ceremonii w Judaizmie, ale ceremonia musi się stać efektywnym
środkiem wyrażania kultury religijnej.
Dla
rabinów reformowanych, Szabas ma być dla żydów symbolem ich jedności,
ucieleśnieniem boskości i wolności człowieka. Myśl judaistyczna, zdaniem
rabinów uległa wypaczeniom konstrukcji w czasach rzymskich, późniejsze
interpretacje talmudyczne również winny zostać zignorowane, jako oczywiste
artefakty o nie-boskim pochodzeniu.
Odrębną
historię mają w Reformowanym Judaizmie prawa pokarmowe. We Wrocławiu ustalono
konieczność sporządzenia raportu w tej sprawie, jednak upłynęły dziesiątki lat,
zanim się ukazał . Pierwotnie drukiem zasugerowano jedynie pewne kontrowersyjne
opinie. Zwykle zwracano uwagę na fakt nieposiadania przez takie działania jak szehitah mandatu biblijnego gwaranta
poprawności interpretowania. Wiele kongregacyj amerykańskich, nawet
konserwatywnych potwierdziło konieczność rewizji takich praktyk. W książce
przypisywanej Asherowi ben Jehielowi
pozwala się korzystać w czas Paschy z ryżu i strączkowych, także z sera i wina
wytworzonych przez nie-żydów.
Zasadą
fundamentalną Judaizmu Reformowanego jest, iż eksluzywność Izraela
niekoniecznie ma być wyrażana w separatyzmie i podłączana do schematu czystości
Lewitów. Reformowany Judaizm nie jest religią creda, lecz misją podtrzymywania wśród ludzi świadomości
podobieństwa człowieczego do Stwórcy. Nakładany na żyda jest przez fakt
narodzin, nie przez akt wyznania. Żyd aby świadczyć o monoteizmie, musi swoim
życiem i przykładem pokazywać doskonałość i nadawać życiu na ziemi coraz lepsze
cechy, na przykład przez praktyczne dochowywanie sprawiedliwości i cnót. W
konsekwencji, wielu żydów z Zachodu wyłamało się z dochowywania praw
pokarmowych. Ideą przewodnią tego aktu odejścia stać się miała ponowna
interpretacja tych praw (poza spożywaniem krwi i padliny) jako nieodłączny
atrybut li-tylko kapłanów i ma mieć w
związku z tym czysto ceremonialny charakter, a nie szczególny status praw
religijnych czy moralnych.
Podsumowując,
"dogmaty" Reformowanego Judaizmu są następujące: Wiara w wyznaczenie
Izraela świadkiem Boga na ziemi, nakładające obowiązek świętości kapłańskiej na
cały lud, który swym życiem ma przyczyniać się do uznania przez świat prawd o
cnocie i prawości jako zasadach harmonii tego świata. Akt ten nie jest
przywilejem, lecz obowiązkiem prowadzenia przykładnego życia. Rozproszenie
żydów i zniszczenie Świątyni nie było karą za grzechy, ale wydarzeniami
zbliżającymi Izrael do innych narodów. Nie restauracja Izraela ani segregacja,
lecz lepsza ludzkość ma się stać
przeznaczeniem mesjańskiego posłannictwa. Żydowska miłość do Boga ma zostać
upowszechniona wśród innych narodów. Człowiek nie jest istotą o grzechu
wrodzonym, ma przezwyciężać i opanowywać zło. Prawo, często o pochodzeniu
nieżydowskim, jest wytworem czasów, podmiotem zmian, które mają następować wraz
ze zmieniającymi się czasami.
Od
czasu konferencji postawienia problemu we Wrocławiu nie udało się osiągnąć
porozumienia na temat kaszrutu w ujęciu rabinicznym. Grupy rabinów
reformowanych zaczęły się zbierać w USA i organizować coroczne konferencje.
Proces ten rozpoczął się od konferencji filadelfijskiej w 1869. Zorganizowano
Centralną Konferencję Rabinów Amerykańskich (Reformowanych). W odpowiedzi,
powstała potężniej zbudowana i wyposażona w regularne szkoły, jesziby (rodzaj akademii teologicznej)
Unia Ortodoksyjnych Rabinów Ameryki i Kanady i w 1900 - Zgromadzenie Rabiniczne
Ameryki (Konserwatywni). Inne działające do dziś to w Anglii od 1894 - Unia i
od 1923 - Konferencja Anglo-Żydowskich Kaznodziejów i Agudat Israel -
(Ortodoksyjni) założona w Katowicach w 1912 r. Unia Amerykańskich Kongregacji
Hebrajskich (od 1873), Zjednoczona Synagoga Ameryki, Światowa Unia na rzecz
Postępowego Judaizmu, Rabiniczna Rada Ameryki, Synagogalna Rada Ameryki.
Knobel: Podejście judaizmu reformowanego do koszerności
winno być postrzegane w aspekcie ogólniejszym jako podejścia do żydowskich
praktyk religijnych. Dochowywanie kaszrutu jest jedną z głównych instytucji
judaizmu, zauważyć się dal onegdaj znaczny niedostatek piśmiennictwa na ten
temat we wczesnych latach formowania j. reformowanego. Gunther Plaut sugerował dwa tego powody: 1) wczesny judaizm
reformowany uważał posłuszeństwo kaszrutowi za sprawę prywatną, z uwagą
należało natomiast podchodzić do publicznych oznak wiary jak oddawanie czci; 2)
wielu przyciągniętych do judaizmu reformowanego zarzuciło koszerność całkiem
lub częściowo.
Wczesny reformator Michael
Creizenach (1789-1842) optował za poluźnieniem restrykcyj odnośnie uboju i
przygotowywania mięsa przez nie-żydów przy równoczesnym utrzymaniu oddzielania
mięsa od mleka i zakazów spożywania świniny i skorupiaków. Bernard Felsenthal (1822-1908) broniąc praw pokarmowych sugerował,
iż mają one dobroczynny wpływ na higienę oraz głębsze znaczenie etyczne. „Uczą
nas one cudownej cnoty samodyscypliny, mogą przeto wspomagać nas w stawaniu się
ludem świętym”. Sugeruje on także, aby nie być posłusznym prawom nie popartym
(przez Torę). Zarówno Creizenach jak i
Felsenthal, optowali raczej za modyfikacją niż za odrzuceniem. Warto zauważyć,
iż niektóre synagogi i ludzie byli posłuszni temu, co nazwano „kaszrutem Tory” - unikali skorupiaków i
świniny. Jednak dominujące stanowisko judaizmu reformowanego zostało wyrażone w
tak zwanej „Platformie Pittsburgskiej” (od miasta ogłoszenia: Pittsburgh) w
roku 1885:
„Uważamy, iż wszystkie te prawa mozaizmu i prawa
rabiniczne, które regulują dietę, czystość kapłańską i ubiór wywodzą się z
wieków i powstały pod wpływem idej w sumie obcych naszemu obecnemu stanowi
mentalnemu i duchowemu. Nie są w stanie wywrzeć wpływu na współczesnego żyda za
pomocą duchowej czy kapłańskiej świętości. Posłuszeństwo im stosowniejsze jest
raczej dla tamowania niż dla dalszego nowoczesnego duchowego dostojeństwa”.
„Platforma
Pittsburgska” z pewnością uchwyciła ducha czasów, w których judaizm był
określany jako „monoteizm etyczny”. Poszczególne prawa rządzące oddzieleniem
żydów od nie-żydów nie mieściły się uniwersalistycznym tonie klasycznego
judaizmu reformowanego. Stany Zjednoczone były dla nich (reformowanych rabinów)
nowym rodzajem kraju, niektórzy poszli w tym kierunku daleko na tyle, ze
opisywali go jako nasz Syjon. Rozum i wykształcenie, jak mniemali, doprowadzi
do powszechnego zaakceptowania żyda jako równoprawnego członka społeczności.
Żyli w przededniu ery mesjańskiej. Zatem ich decyzja o poniechaniu pewnych
praktyk, takich jak kaszrut, które separują żydów od nie-żydów, motywowana była
nie li tylko pragnieniem asymilacji, która jest często stosowana w ujęciu
pejoratywnym. Było to raczej pryncypium oparte na utopijnym mesjanizmie, który
zawładnął ich teologiczną wyobraźnią. Nie zamierzali uciec od judaizmu, ale
wypełnić go.
Łatwy optymizm został w dużej mierze zrujnowany za
przyczyną Pierwszej Wojny Światowej. W międzywojniu, judaizm reformowany doznał
doniosłych przemian. W 1937 r, Felix
Levy sugerował kod praktyk judaizmu reformowanego mający na celu „ponowne
osadzenie na tronie Halahy jako centrum
żydowskiego życia”. Choć napotkał on na sprzeciw wielu, dało się zauważyć, iż
pomiędzy przywódcami reformowanego judaizmu odnowiło się zainteresowanie
posłuszeństwem żydowskim i halahą.
Posłanie to wyjaśnia „Platforma Columbusa”:
„Przewodnie zasady Judaizmu Reformowanego” z roku 1938: „Judaizm jako sposób
życia wymaga oprócz swych potrzeb duchowych i moralnych, dochowywania Szabatu,
świąt i dni świętych, utrzymania i rozwijania takich zwyczajów, symboli i
ceremonij jako cechujących się inspirującymi wartościami.” W roku 1942 r. William Braude wręczył Centralnej
Konferencji Amerykańskich Rabinów (CCAR) pismo, w którym apelował o zwiększenie
skali posłuszeństwa żydów, w tym również pewne formy kaszrutu. Dopiero jednak po Drugiej Wojnie Światowej
mogło być poważniej brane pod uwagę ponowne wprowadzenie zanikłych praktyk.
Nowego ducha niesie ze sobą książka Solomona
B. Freehofa z roku 1944. Pisze on między innymi:
„Podstawą żydowskiego życia religijnego jest żydowska
praktyka, na której budowane są zwyczaje umysłu oraz podejście do wszechświata
[...] Najpierw bądźmy posłuszni boskim przykazaniom, potem nauczmy się rozumieć
Boską Naturę. Nie zaczynamy od teologii, my do teologii dążymy”.
Posłuszeństwo i micvah
wprowadzili do języka pojęć dopiero rabini Frederic
A. Doppelt i David Polish w „Przewodniku dla Reformowanych Żydów” z
1957 r. Ich opis dotyczący praw pokarmowych był zwięzły i jedynie opisowy.
„Chociaż Judaizm Reformowany nie trzyma się tradycyjnych
przepisów pokarmowych, wielu żydów reformowanych powstrzymuje się od spożywania
mięsa świni. Oparte jest to na asocjacjach historycznych, gdyż świnia
postrzegana była jako instrument prześladowania tych spośród nas, którzy byli
torturowani przez wrogów celem jej spożywania.”
W 1972 r opublikowano „Tadrik le Szabbat” („Przewodnik Szabasu”), w którym stosowano
pojęcie micvah i zakazywano pracy w
Szabas. Był to dokument sporządzony ad
hoc; ważnym jednak było, że przyczynił się do powstania na jego bazie dwóch
dalszych opracowań Komitetu CCAR, które
jako źródłami micvot kierowały
się Torą, Miszną, Gemarą, Talmudem, Majmonidesem, a nawet „Szulhan Aruk”.
W 1975 r dla uczczenia setnej rocznicy powstania dwóch
ważnych instytucyj judaizmu reformowanego, CCAR przygotowało nową platformę
„Wiekowa Perspektywa”. Dokument ten idzie o wiele dalej niźli przytoczona
wcześniej „Platforma Columbusa”. Podkreślał bowiem istotność osobistego
posłuszeństwa i nawoływał żydów reformowanych do podjęcia rozsądnego wyboru
jako skutku konfrontacji z tradycją.
„Judaizm
podkreśla raczej działanie niż myślenie jest pierwszorzędnym wyrażeniem życia
religijnego [...] Nasi założyciele podkreślali, iż moralne zobowiązania żyda,
osobiste i społeczne, cieszą Boga. [...] Ubiegłe stulecie nauczyło nas, że
nasze roszczenia wychodzą od osobistych zobowiązań, ale rozciągają się na wiele
innych aspektów żydowskiego życia, w tym: tworzenie żydowskiego domostwa
opartego na poświęceniu dla rodziny, studiowanie nauk przez całe życie,
modlitwa prywatna i codzienne publiczne wyznanie wiary, zachowywanie Szabasu i
święcenie dni świętych, świętowanie głównych wydarzeń w życiu, zaangażowanie w
sprawy synagogi i społeczności i inne działania promujące przetrwanie ludu
żydowskiego i wspomaganie jego egzystencji. W ramach każdej sfery żydowskiego
posłuszeństwa apeluje się do żydów reformowanych, aby konfrontowali swe
roszczenia z żydowską tradycją, która jednakowoż jest odmiennie postrzegana, i
aby doskonalili swą indywidualną autonomię poprzez wybór i kreatywność opartą
na zaangażowaniu i wiedzy.”
W 1979 r Simeon Maslin napisał dokument „Bramy micvy. Przewodnik po żydowskim cyklu
życia”. Choć nie przypisuje on kaszrutowi rangi micvy¸ to zawiera obszerną dyskusję o prawach pokarmowych i oferuje
rozmaite przesłanki rozumowe.
„Wielu żydów reformowanych dochowuje pewnych tradycyjnych
przepisów pokarmowych jako część ich usiłowań zachowania żydowskiego domu i
stylu życia. Dla niektórych, kaszrut uwzniośla świętość domostwa i powinien być dochowywany jako micvah. Dla niektórych może mieć
znaczenie część kaszrutu, jak np. powstrzymanie się od świniny czy skorupiaków.
Wielu wszelako uważa kaszrut za rzecz bez wartości. Jednak fakt, że kaszrut był
cechą zasadniczą żydowskiego życia poprzez tak liczne stulecia, winien
motywować rodzinę żydowską do jego
przestudiowania i rozważenia, czy za jego przyczyną nie powinno ulec
wzmocnieniu uświęcanie domu żydowskiego.”
Jest to pogląd bardzo odległy od „Platformy
Pittsburgskiej”, która traktowała prawa pokarmowe jako utrudnienie w rozwijaniu
„uwznioślenia duchowego”.
Badania przeprowadzone wśród liderów judaizmu
reformowanego w 1987 r wskazały, że zaledwie 9% z nich twierdzi, iż przestrzega
praw pokarmowych, ale 39% powiedziało, że unika jedzenia świniny i produktów z
niej sporządzonych.
Kaszrut jest obecnie postrzegany jako oferta - sposób
uświęcenia. Pod koniec „Bram micvy”
znajduje się krótki esej, który jest próbą poszerzenia wszystkich dyscyplin
pokarmowych i ujęcia ich z powodów religii żydowskiej jako zbiorowe pojęcie kaszrut. Judaizm Reformowany nie tylko
nie ma jednak nic wspólnego z szacunkiem dla tradycji, ale wprowadza nowe
definicje dla tradycyjnych kategoryj. „Bramy micvy” sugeruje, iż można sobie życzyć rezygnacji z zakazanych
pokarmów, a ponadto, powstrzymywać się od spożywania dań z mleka i z mięsa.
Można być tej regule posłusznym cały czas, albo jedynie przy spożywaniu
posiłków jedynie w domu. Jako możliwe wyjście podawany jest również
wegetarianizm. Przyznaje mu się ponadto walor etyczny polegający na unikaniu
niepotrzebnego odbierania życia:
„W Torze, (Leviticus 11,14 i Deuteronomium 14,21) nakazano ludowi żydowskiemu, by przestrzegał
praw pokarmowych jako sposobu na stanie się kadosz
(świętym). Świętość ma dwoisty sens wewnętrznego poświęcenia i zewnętrznego
odseparowania. Idea uświęcenia i nakazywanie dyscypliny w sferze najbardziej podstawowego i
nieuniknionego ludzkiego zachowania jest jednym z powodów, dla których ludzie
zgadzają się na pewne formy kaszrutu. Pomiędzy nimi są:
identyfikacja i solidaryzowanie się z wszechświatową
społecznością żydowską, (2) etyczna dyscyplina unikania pewnych pokarmów czy
ograniczania sobie apetytu z powodu rosnącego niedostatku pożywienia w różnych
częściach świata, (3) unikanie pewnych pokarmów, które są dla żydów tradycyjnie
obrzydliwe, np. wieprzowina, co może doprowadzić do poczucia identyfikacji z
minionymi pokoleniami i ich zmaganiami, aby pozostać żydami, (4) autorytet
starożytnych biblijnych i rabinicznych kanonów i (5) pragnienia posiadania
domu, w którym może się bez skrępowania posilić każdy żyd.”
Bardziej nawet znaczącym niż powyższy fragment jest
postanowienie połączonego zespołu UAHC[6] i
CCAR z roku 1988, w którym kaszrut traktowany jest wprost jako micva, która może pogłębić religijne
życie reformowanego żyda:
„Dochowywanie micvot
pogłębia naszą duchowość i przyciąga nas ku Bogu. Judaizm Reformowany oparty
jest na uznaniu naszej wolności podejmowania decyzji w ramach naszej tradycji.
Wolność ta wszelako, nie daje licencji na obalenie wszystkich micvot ani też zgadza się na ich
ignorowanie. [...] Cała nasza tradycja dostarcza nam opcyj religijnego
bytowania. Takie elementy naszej tradycji jak tałes, kippah czy kaszrut
mogą pogłębić i utwierdzić wiarę reformowanego żyda, który ich przestrzega.”
Decyzje sfery osobistego posłuszeństwa pozostają sprawą
indywidualnego wyboru. Istnieje niemal anegdotyczna ewidencja na to, że liczni
reformowani żydzi przyjęli jakąś formę kaszrutu. Żydzi reformowani rutynowo popierają decyzje o dochowywaniu nakazów pokarmowych na
większości przyjęć w społeczności reformowanej. Rośnie tez tendencja aby przy
rozmaitych okazjach była obecna również opcja rybna czy koszerna.
Na religijnych obozach UAHC nie serwuje się mięsa świni
ani skorupiaków.
W podejściu judaizmu reformowanego nastąpiły więc z
upływem czasu zmiany rewolucyjne. Bezmierne podkreślanie uniwersalizmu zostało
zrównoważone przez pretensje do partykularyzmu. Ponowne wprowadzenie pojęcia micvah do języka powinności opisującej
wypełnianie cyklu życiowego i święcenia dni świętych, jak też stworzenie nowej micvy w rezolucji CCAR stanowi znaczący
trend. Napięcie pomiędzy indywidualną autonomią a autorytetem zdaję się być
nierozwiązanym problemem, ale ostatnio poczyniono w tym kierunku liczne próby.
Sharkansky: Izrael wprowadził religię w
sprawy państwowe. Interesy świeckie, w tym antyreligijne, są na tyle silne aby
blokować inicjatywy religijne.
Judaizm ma charakter religii etnicznej.
Żydzi europejscy wyszli z izolacji zamkniętych
społeczności religijnych po doświadczeniach Oświecenia w XIX stuleciu. Stali
się zagorzałymi socjalistami, wolnorynkowymi liberałami, syjonistami,
humanistami, agnostykami. Dzisiejsza diaspora jest wynikiem tych zmian
mentalności i objawia się różnicami w poglądach na religię i politykę.
Rzeźnie i sklepy nie mają problemu ze sprzedawaniem
wieprzowiny, pod eufemistyczną nazwą „biały stek”, choć codziennie pod ich
drzwiami protestują ultraortodoksyjni żydzi.
Prawo zakazujące sprzedaży żywności niekoszernej jest w
mocy, ale nie jest przestrzegane.
Zelizer: „W ruchu konserwatywnym, Committee of Jewish Laws and Standards (CJLS) to instytucja
szanowana i wpływowa jeśli idzie o wskazówki dla rabinów należących do
Zgromadzenia Rabinów. Lokalny rabin pozostaje w myśl tak zwanej Mara D`Atra ostatecznym interpretatorem halaha
(wykładni prawnej). Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy jakieś zasady
zostały przyjęte za standard praktyki rabinicznej po zarekomendowaniu przez 80
% głosów oraz potwierdzenie przez plenum Zgromadzenia. Celem Mara D`Atra jest uprawomocnienie procesu
decyzyjnego miejscowego rabina, który najlepiej zna i rozumie lokalne
uwarunkowania w otaczającej go społeczności. Judaizm mieni się być religią bez
sztywnych dogmatów.
Ostatnimi czasy daje się zauważyć tendencja
przemieszczania się autorytetu orzecznictwa religijnego od rabinów do osób
świeckich, które polegają raczej na swych odczuciach niż na znajomości Tory.”
Interpretację chrześcijańską[7] kaszrutu wywodzi się jak już powiedziałem, z Nowego Testamentu. Jezus z Nazaretu, którego słowa
przytacza św. Marek Ewangelista, (a dopełniają Dzieje Apostolskie, które to
pisma uznawane są przez Kościół Rzymski za część Pisma Świętego Nowego Testamentu i w konsekwencji - za kanon)
wyjaśnia słuchającym ludziom, a potem swym uczniom. Wykładnię tę podałem już w
rozdziale wstępnym.
[1] - Wspomnę choćby Święto Szałasów, którego nakazów raczej trudno byłoby
przestrzegać pośród
drapaczy chmur Nowego Jorku. Uznano, że definicję domu można ujmować jako
miejsce spożywania posiłków (kolejne prawnicze “obejście” nakazu).
[2]
- Kiedy żyd się modli, to -zgodnie z naukami Talmudu- traktuje swą modlitwę
jako rozmowę z Bogiem i nie może jej przerywać, nawet gdyby sam król chciał mu
przerwać. Jest to sprawa zbyt błaha, aby poniechać takiej powinności. Piszę to,
bo często słyszę w opowieściach, jak to w Szabas ktoś przyszedł w odwiedziny do
żyda, “a ten się cały boży dzień tylko kiwał. Możnaby mu było wszystko z domu
wynieść”. Teraz już wiadomo, dlaczego.
[3] - Już teraz zapowiem w związku
z rolą “Talmudu” w życiu żydów pewną niespodziankę, która czeka w Posłowiu.
[4] - Nie przeszkadzało to, aby był przez kabalistów uważany za wielki
autorytet.
[5]
... oraz np. ryżu
[6]
- Unia Amerykańskich Kongregacyj Hebrajskich (ang. Union of American Hebrew Congregations)
[7] - ...dotyczącą metafizycznego, fatalistycznego pojmowania nieczystości
- nie w aspekcie spożywania czegokolwiek
(bo trafia to do żołądka), ale
działań i myśli człowieka
No comments:
Post a Comment